10 milyon yıldır görülmüyordu... Yok oluşa doğru mu gidiyor?

Nature dergisinde yayımlanan çalışmaya göre, bu hipertropikal rejim, Dünya’da en son 10 ila 40 milyon yıl önce, Eosen ve Miyosen dönemlerinde görülmüştü. O dönemde ortalama küresel sıcaklıklar bugünkünden 14°C daha fazlaydı ve ekvator yakınındaki ormanlarda yaprak dökmeyen ağaçlar ile mangrovların sayısı oldukça azdı.

Araştırmanın başyazarı, Kaliforniya Üniversitesi’nden coğrafya profesörü Jeff Chambers, bu yeni iklim tipinin mevcut tropik orman sınırlarının ötesinde olduğunu ve ağaçlar için büyük bir tehdit oluşturduğunu vurguladı. Chambers, bu değişimin, iklim krizine karşı yeterli önlem alınmadığı takdirde hızla gerçekleşeceğini belirtti.

Amazon, bugün bile yılda birkaç hafta sıcak kuraklık yaşasa da, kurak mevsimlerin (özellikle Temmuz-Eylül arası) uzadığı ve normalden sıcak günlerin arttığı gözlemleniyor. Chambers ve ekibi, Manaus’un kuzeyinde 30 yıllık sıcaklık, nem, toprak nemi ve güneş ışığı verilerini inceledi. Ayrıca ağaç gövdelerindeki su ve öz akışı sensörleriyle, kuraklığın ağaçlar üzerindeki fizyolojik etkilerini analiz ettiler.

Bulgular, kuraklık dönemlerinde ağaçların buharlaşmanın artması nedeniyle topraktan su çekemediğini ve yapraklarındaki gözenekleri kapatarak hem suyu hem de atmosferden karbon dioksit (CO₂) alımını durdurduğunu ortaya koydu. CO₂ emilimi olmadan doku onarımı ve büyüme mümkün olmadığından, bazı ağaçlar “karbon açlığı” nedeniyle yaşamını yitiriyor.

Toprak nemi yüzde 33’ün altına düştüğünde, ağaçların öz suyunda, insan damarlarındaki pıhtılara benzer kabarcıklar oluşuyor ve bu durum su dolaşımını engelliyor. Chambers, bu "emboli"lerin sayısı arttığında ağacın öldüğünü belirtti. Bu eşik, 2015 ve 2023 El Niño yıllarında da aynı şekilde gözlemlendi.

Şu anda Amazon’daki yıllık ağaç ölüm oranı yüzde 1’in biraz üzerinde. Ancak araştırmacılar, bu oranın 2100’e kadar yüzde 1,55’e yükselebileceğini öngörüyor. Bu küçük artış gibi görünse de orman genelinde büyük etkiler yaratıyor.

Hızlı büyüyen ağaçların, yüksek su ve CO₂ ihtiyacı nedeniyle sıcak kuraklıklara karşı daha savunmasız olduğu anlaşıldı. Bu nedenle yavaş büyüyen türlerin — örneğin Handroanthus chrysanthus (sarı ipê) ve Dipteryx micrantha (Shihuahuaco) — gelecekte baskın hale gelmesi bekleniyor. Tabii bu türlerin de yeni koşullara uyum sağlayabilmesi şart.

Amazon’daki bu değişimin, Batı Afrika ve Güneydoğu Asya’daki yağmur ormanlarını da benzer bir hipertropikal rejime sürükleyebileceği düşünülüyor. Bu, küresel karbon döngüsü açısından dramatik sonuçlar doğurabilir; çünkü ormanlar büyük miktarda CO₂’yi atmosferden emer.

Chambers, bu geleceğin kaçınılmaz olmadığını vurgulayarak, “Bu hipertropikal iklimi yaratıp yaratmamak bizim elimizde. Eğer sera gazı salımını kontrolsüz bir şekilde sürdürürsek, bu dönüşüm daha erken gerçekleşir.” dedi.